6.બેરોજગારી

ભારત એક કરતાં વધુ પ્રકારની બેરોજગારીથી પીડાતો દેશ છે. ભારતમાં આયોજન દરમિયાન બેરોજગારીનું પ્રમાણ ચિંતાજનક રીતે વધ્યું છે. ભારતમાં મોટા ભાગની બેરોજગારી માળખાકીય અને લાંબા ગાળાની છે તેથી બેરોજગારી આર્થિક સમસ્યા સાથે સામાજિક સમસ્યા ઊભી કરે છે.

ભારતમાં બેરોજગારી ઉદ્ભવવાનાં કારણો :

(1) વસ્તીવૃદ્ધિના ઊંચો દર :

• ભારતમાં વસ્તીવૃદ્ધિનો દર ઊંચો રહેવાથી શ્રમના પુરવઠામાં ઝડપી વધારો થાય છે. આમ રોજગારી શોધનાર શ્રમિકોની સંખ્યામાં ઝડપી વધારો થાય છે.
• બીજી બાજુ રોજગારીની તકોમાં ઘીમા દરે વધારો થતો હોવાથી બેરોજગારી અને અર્ધબેરોજગારીની સમસ્યા વધતી જાય છે.
• ભારતમાં દર વર્ષે 1.70 કરોડ જેટલી વસ્તી વધે છે તેની સામે રોજગારીનાં સાધનો મર્યાદિત છે. પરિણામે બેરોજગારીની સમસ્યા સર્જાય છે.

(2) રોજગારીની તકોમાં ઘીમો વધારો :

• ભારતનો આર્થિક વિકાસ રોજગારી વગરનો વિકાસ રહ્યો છે.
• ભારતમાં આયોજનના પ્રથમ ત્રણ દશકામાં સરેરાશ લગભગ 3.5 ટકાના દરે, દસમી યોજનામાં 7.6 ટકાના દરે અગિયારમી યોજનામાં 7.8 ટકાના દરે આર્થિક વિકાસ થયો હોવા છતાં બેરોજગારીની સંખ્યા વધતી ગઈ છે.
• ભારતમાં ખેતી ક્ષેત્ર અને નાના ઉદ્યોગોની અવગણના કરવામાં આવી છે જેથી આ ક્ષેત્રે રોજગારીની તકોનું પૂરતું સર્જન થઈ શક્યું નથી.
• ખેતીમાં હરિયાળી ક્રાંતિનો લાભ અમુક વિસ્તારોમાં અને મર્યાદિત ખેડૂતોને જ મળ્યો છે.
• નાના પાયાના ઉદ્યોગો મોટા ઉદ્યોગો સામે ટકી. શક્યા નહીં. વળી નાના ઉધોગોને પૂરતું બજાર મળતું નહોતું તેથી રોજગારીની તકોમાં વધારો થઈ શક્યો નહીં.

(3) બચત અને મૂડીરોકાણનો નીચો દર :

• ભારતમાં રાષ્ટ્રીય આવકમાં વધારો થયો છે પણ સાથે સાથે વસ્તીવૃદ્ધિનો દર પણ ઊંચો જોવા મળ્યો છે. પરિણામે માથાદીઠ આવકમાં નીચા દરે વધારો થયો છે.
• વળી નીચી માથાદીઠ આવક અને બોજારૂપ વસ્તીના નિભાવ પાછળ થતો ખર્ચ વધુ છે. પરિણામે બચત અને મૂડીરોકાણનો દર નીચો રહ્યો છે.
• મૂડીરોકાણનો દર નીચો હોવાથી ઉદ્યોગ ક્ષેત્ર, ખેતી ક્ષેત્ર કે અન્ય ક્ષેત્રોમાં પૂરતા પ્રમાણમાં નવી રોજગારીની તકો ઊભી થઈ શકી નથી. તેથી બેરોજગારીમાં વધારો થયો છે.

(4) મૂડીપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિ :

• ભારતમાં મૂડીની અછત અને શ્રમની છત છે તેથી શ્રમપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિ વધારે અનુકૂળ આવે પરંતુ બીજી પંચવર્ષીય યોજનાથી ભારતમાં મોટા અને પાયાના ઉદ્યોગોના વિકાસની નીતિ અપનાવી છે. જેમાં શ્રમપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિને ઓછું મહત્ત્વ મળ્યું છે. જેથી રોજગારીની તકો વધતી નથી.
• ઉદ્યોગ ક્ષેત્રને વધુ મહત્ત્વ આપવા વ્યાજના દર નીચા રાખી મૂડીને સસ્તી બનાવી છે. તેથી મૂડીપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિને વેગ મળતાં વધુ રોજગારી મળતી નથી.
• વળી, સંગઠિત મજૂર મંડળો સામે રક્ષણ મેળવવા, શ્રમનો બચાવ કરે તેવી મૂડીપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિ અપનાવવાનું વલણ અપનાવ્યું છે.
• ઉપરાંત રેલવે, સિંચાઈ, રસ્તા, બાંધકામ તેમજ જાહેર યક્ષેત્રમાં મૂડીપ્રધાન ઉત્પાદન પદ્ધતિનો ઉપયોગ વધતો જાય છે.
• પરિણામે બેરોજગારી વધતી જાય છે. તેથી જ બેરોજગારીના અભ્યાસ માટે રચાયેલ પેંકટરામન સમિતિ અને ભગવતી સમિતિએ વધારે યાંત્રીકરણનો વિરોધ કર્યો હતો.

(5) વ્યાવસાયિક શિક્ષણનું નીચું પ્રમાણ :

• ભારતની આજની શિક્ષણ પદ્ધતિ દેશમાં બદલાતી જતી કાર્ય પદ્ધતિને અનુરૂપ કામ કરી શકે તેવા શ્રમિકો તૈયાર કરવામાં નિષ્ફળ ગઈ છે.
• ભારતમાં ઉદ્યોગ, ખેતી તેમજ અન્ય ક્ષેત્રોમાં જે નવી ટેક્નોલૉજી અને યાંત્રિકરણ અપનાવવામાં આવ્યું છે તેને અનુરૂપ શ્રમિકો તૈયાર કરવામાં આજની શિક્ષણ પદ્ધતિ નિષ્ફળ ગઈ છે.
• વર્તમાન શિક્ષણ માનવીનું માનસિક અને શારીરિક ઘડતર કરવામાં નિષ્ફળ નીવડયું છે.
• શિક્ષણ મેળવ્યા પછી શ્રમિકો સ્વરોજગારી મેળવી શકે તેટલી ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. તેથી બેરોજગારીની સમસ્યા વધતી જાય છે.

(6) માનવશક્તિ આયોજનનો અભાવ :

• શ્રમિકોની માંગ અને પુરવઠા વચ્ચે સમતુલા લાવવી એટલે માનવશક્તિ આયોજન.
• દેશમાં આર્થિક વિકાસ માટે કેટલા અને કેવા પ્રકારના શ્રમિકોની જરૂર ઊભી થશે તેનો ચોક્કસ અંદાજ મેળવ્યા વગર શિક્ષણનો વ્યાપ વધારાયો છે.
• દેશમાં દર વર્ષે લાખોની સંખ્યામાં ડિગ્રી ધારણ કરેલા શ્રમિકો તૈયાર થાય છે. પરંતુ તેમનામાં આર્થિક વિકાસ માટે અપનાવેલ ટેક્નોલોજીનું જ્ઞાન કે તાલીમ નથી. પરિણામે બેરોજગારી સર્જાય છે.
• દેશમાં ઉચ્ચ લાયકાત ધરાવતા ડોક્ટરો, ઇજનેરો અને નિષ્ણાતોને લાયકાત પ્રમાણે કામ ન મળતાં તેઓ વિદેશ ચાલ્યા જાય છે. જેથી સરકારની નીતિઓ નિષ્ફળ જાય છે અને સરકારી મૂડીરોકાણ નિષ્ફળ જાય છે.

(7) જાહેર ક્ષેત્રની બિનકાર્યક્ષમતા :

• ભારતમાં ખાનગી ક્ષેત્ર કરતાં જાહેર ક્ષેત્રને વધુ મહત્ત્વ અપાયું છે પરંતુ જાહેરક્ષેત્ર બિનકાર્યક્ષમ અને ભ્રષ્ટાચારવાળું રહેવાથી પ્રમાણમાં ઓછી રોજગારીની તકો સર્જાય છે.
• ખાનગી ક્ષેત્ર વધુ રોજગારી પૂરી પાડી શકે તેમ હોવા છતાં તેના ઉપર બિનજરૂરી અંકુશો મૂકવામાં આવ્યા છે તેથી તેનો વિકાસ ધીમો રહેતાં બેરોજગારીની સમસ્યા વધી છે.
• 1991થી આર્થિક સુધારા અપનાવ્યા છે પરંતુ તેનો . અસરકારક અમલ થયો નથી તેથી પણ બેરોજગારી હલ થઈ શકી નથી.
• ભારતની આર્થિકવિકાસ નીતિમાં કૃષિ ક્ષેત્રન વિકાસને ઓછું મહત્ત્વ અપાતા કૃષિ ક્ષેત્રે રોકાયેલા શ્રમિકોને પૂરા સમયની રોજગારી મળી શકતી નથી.
• હરિયાળી ક્રાંતિનો લાભ પણ માત્ર પંજાબ, હરિયાણા જેવાં અમુક રાજ્યોને જ થયો છે તેથી પણ કૃષિક્ષેત્રે સાર્વત્રિક રોજગારીની તકોમાં વધારો ના થઈ શક્યો.
• ભારતના નાના અને સીમાંત ખેડૂતોને પણ આ હરિયાળી ક્રાંતિનો લાભ મળ્યો નથી પણ માત્ર મોટા ખેડૂતોને જ મળતાં ગરીબ ખેડૂતો બેરોજગાર રહે છે.
• ભારતમાં સિંચાઈની ઓછી સગવડ, કૃષિ ધિરાણની અપૂરતી સગવડ, વરસાદની અનિશ્ચિતતા તથા કૃષિ ક્ષેત્રનાં અન્ય જોખમોને કારણે કૃષિવિકાસ પૂરતો થયો નથી.
• ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં બિનકૃષિક્ષેત્રનો અપૂરતો વિકાસ થયો છે તેથી કૃષિ આધારિત ગ્રામીણ શ્રમિકોમાં મોસમી અને પ્રચ્છન્ન બેરોજગારી જોવા મળે છે.

(9) શ્રમની ઓછી ગતિશીલતા :

• ભારતમાં સામાજિક પરિબળો, કૌટુંબિક સંબંધો, ભાષા, ધર્મ, રીતરિવાજો, સંસ્કૃતિ, માહિતીનો અભાવ, વાહનવ્યવહારની અપૂરતી સગવડો, રહેઠાણની સમસ્યા જેવાં કારણોસર શ્રમની ગતિશીલતામાં અવરોધ સર્જાતાં બેરોજગારીની સમસ્યા વધે છે.
• શહેરી જીવનનાં આકર્ષણો અને સુવિધાથી આકર્ષાયેલા ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવેલા શ્રમિકો પછાત વિસ્તારો કે ગામડાંઓમાં કે દૂરનાં સ્થળે કામ મળતું હોવા છતાં જવા તૈયાર થતાં નથી પણ પોતાના શહેરમાં બેરોજગાર રહેવાનું પસંદ કરે છે.

(10) અપૂરતી માળખાકીય સુવિધા :

• ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં અપૂરતી માળખાકીય સુવિધા પણ બેરોજગારીની સમસ્યાનું એક કારણ છે.
• ગામડામાં અપૂરતી વાહનવ્યવહારની સગવડ, સારા રસ્તાઓની ઓછી સગવડ, શિક્ષણ, આરોગ્ય અને વીજળીની અપૂરતી સુવિધા હોવાથી રોજગારીનું સર્જન થઈ શકતું નથી.
• ગામાડાંઓમાં કૃષિ ક્ષેત્રે સિંચાઈ માટે તથા નાના ઉદ્યોગોને સતત પૂરતી વીજળીની સગવડ મળતી નથી તેથી આ બંને ક્ષેત્રે નવી રોજગારીની તકો ઊભી થઈ શકતી નથી તેથી બેરોજગારી સર્જાય છે.
• ભારતમાં રાષ્ટ્રીય રોજગાર નીતિનો અભાવ, ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહક વાતાવરણનો અભાવ, કુદરતી સંસાધનો અપૂરતા વગેરે પણ બેરોજગારીની સમસ્યા વધારે છે.