3. નાણું અને ફૂગાવો

સામાન્ય રીતે ભાવવધારો એટલે કુગાવો.

• ફુગાવો એ આર્થિક સમસ્યા છે અને નાણાંકીય ઘટના છે.

સામાન્ય પ્રજા ચીજવસ્તુના ભાવવધારાને ફુગાવો માને છે પરંતુ અર્થશાસ્ત્રમાં ફુગાવાનો સ્પષ્ટ અર્થ આપવાનો પ્રયત્ન થયો છે. જુદા જુદા અર્થશાસ્ત્રીઓએ ફુગાવાની વ્યાખ્યાઓ આપી છે.

ફુગાવાનો અર્થ : સામાન્ય રીતે નાણાંના પુરવઠાના વધારાને કારણે લોકોની આવકમાં વધારો થતાં વસ્તુ અને સેવાની માંગમાં પણ વધારો થતાં તેની ભાવ સપાટીમાં સતત અને સર્વગ્રાહી વધારો થાય છે જેને ફુગાવો કહે છે.

વ્યાખ્યાઓ : ડો. એ. પી. લર્નર : ‘વસ્તુના પુરવઠા કરતાં તેની વધારે પ્રમાણમાં માંગ થાય તે સ્થિતિને ફુગાવો કહે છે.’

ડો. એ. સી. પિગુ : ‘વાસ્તવિક આવક કરતાં નાણાંકીય આવક વધારે ઝડપથી વધે તેને ફુગાવો કહે છે.’

ડો. જે. એમ. કેઇન્સ : ‘ફુગાવાની સાચી સ્થિતિ સાધનોને પૂર્ણ રોજગારી પછી પણ નાણાંકીય આવક વધે તો સર્જાય છે.’

ટૂંકમાં ભાવસપાટીમાં થતો સતત અને સર્વગ્રાહી વધારો એ ફુગાવો છે, જેમાં નાણાંની ખરીદશક્તિ સતત ઘટે છે.

• ફુગાવાનાં કારણો

1. માંગમાં વધારો(માંગપ્રેરિત ફુગાવો)
2. ખર્ચમાં વધારો(ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવો

સામાન્ય રીતે વસ્તુ કે સેવાની માંગ વધે પરંતુ કોઈ કારણસર તે વસ્તુ કે સેવાના પુરવઠામાં વધારો ન થાય કે ધીમા દરે વધારો થાય તો વસ્તુ કે સેવાની અછત સર્જાય છે જેથી તેની કિંમતમાં વધારો થાય છે. જેથી ફુગાવો સર્જાય છે તેને માંગપ્રેરિત ફુગાવો કહે છે.

1) નાણાંના પુરવઠામાં વધારો :

• પ્રો. ફ્રિડમેન અને હોટ્રે જેવા નાણાંવાદી અર્થસાસ્ત્રીએ  ફુગાવાને શુદ્ધ નાણાંકીય ઘટના માને છે.
• તેમના મતે ભાવવધારા માટે નાણાંના પુરવઠામાં સરકાર દ્વારા કરવામાં આવતો વધારો જ જવાબદાર છે.
• દેશમાં નાણાંનો પુરવઠો વધવાથી લોકોની નાણાંકીય આવકો વધે છે, જે ચીજ-વસ્તુ અને સેવાની માંગમાં વધારો જન્માવે છે, જેની સામે તેનો પુરવઠો લગભગ સ્થિર હોવાથી અથવા ધીમા દરે વધવાથી કિંમતો વધે છે અને ફુગાવાનું સર્જન થાય છે.
• પ્રો. મેચલપે સાચું જ કહ્યું છે કે….

‘ખૂબ જ વધુ નાણું ઓછી વસ્તુઓને પકડવા દોડે ત્યારે ફુગાવો સર્જાય છે.’

ટૂંકમાં ફુગાવારૂપી આગ ચાલુ રહે અથવા વધારે ભડકે બળે તે માટે નાણાંનાં પુરવઠારૂપી ‘ઘી’ જવાબદાર છે.

2.) સરકારના જાહેર ખર્ચમાં વધારો : ભારત જેવા વિકાસમાન દેશોમાં આર્થિક વિકાસની પ્રક્રિયાને વધુ વેગવાન બનાવવા સરકારોએ જાહેરખર્ચ કરવું પડે છે. જેમ કે આંતરમાળખા(ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર)નો વિકાસ, રોજગારીની તકોનું સર્જન, પાયાની જરૂરિયાતો પૂરી પાડવી વગેરે માટે વધુ ને વધુ ખર્ચ કરવો પડે છે.

• આવા ખર્ચને પહોંચી વળવા ઘણીવાર સરકારે ખાધ પુરવણીનો આશ્રય લેવો પડે છે.
• જેનાથી દેશમાં નાણાંનો પુરવઠો વધે છે. લોકોની આવકમાં વધારો થાય છે અને વસ્તુની માંગમાં વધારો થતાં ભાવવધારો સર્જાય છે. જેથી ફુગાવાનું સર્જન થાય છે.
• આમ નાણાંના પુરવઠા સામે વસ્તુનું ઉત્પાદન ઓછું હોય ત્યાર ફુગાવો વેગ પકડે છે.

3) વસ્તીવધારો : ભારત જેવા દેશમાં સરેરાશ 2 ટકાના દરે વધતી વસ્તી રોજિંદી વપરાશની વસ્તુની માંગમાં વધારો કરે છે અને બીજી બાજુ બચત અને રોકાણો પર માઠી અસરો સર્જે છે, જેથી વસ્તુ પુરવઠો વધતો નથી.

• આમ, વસ્તુની માંગ અને પુરવઠા વચ્ચે તફાવત (અંતર) સર્જાય છે. પરિણામે ભાવસપાટીમાં વધારો થતાં ફુગાવાને વેગ મળે છે.
• ક્યારેક વસ્તી સ્થિર હોય પરંતુ લોકોની આવકોમાં વધારો થતાં ફુગાવાજનક ભાવવધારો થાય છે.

4) કાળું નાણું : દેશમાં વધતું જતું કાળું નાણું પણ ભાવ વધારાને વેગ આપે છે. લોકો કાળાં નાણાંમાંથી વસ્તુ કે મિલકતો ખરીદે છે તેથી તેની માંગ વધતાં ફુગાવો સર્જાય છે.

(બ) ખર્ચમાં વધારો (ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવો ) :

(i) ઉત્પાદન ખર્ચમાં થયેલો વધારો :

• કિંમતને અસર કરતું બીજું મહત્ત્વનું પરિબળ પુરવઠો છે. પુરવઠાને અસર કરતું પરિબળ ઉત્પાદન ખર્ચ છે. તેથી પુરવઠાવાદી અર્થશાસ્ત્રીઓ ફુગાવા માટે વસ્તુ કે સેવાના ઉત્પાદન ખર્ચમાં થતો વધારો જ જવાબદાર છે તેવું માને છે. ૧૯૫૦ પછી આ ખ્યાલ વધુ વ્યાપક બન્યો છે.
• જ્યારે કાચા માલની કિંમતો, યંત્રો, વીજળી અને પાણીના દરમાં વધારો, શ્રમિકોના વેતનમાં, વાહનવ્યવહાર ખર્ચમાં વધારો થતાં વસ્તુ કે સેવાની કિંમતોમાં વધારો થાય છે. આમ ખર્ચ વધવાના કારણે જે ફુગાવો સર્જાય છે તેને ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવો કહેવાય છે.
• આમ ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવાના હિમાયતીઓના મતે ફુગાવાનું કારણ માંગમાં વધારો નહીં પણ ખર્ચનો ધક્કો જ જવાબદાર છે.

(ii)અન્ય કારણો :

A) કરવેરાનીતિ : જ્યારે સરકાર વસ્તુ કે સેવા ઉપ

(પરોક્ષવેરા) ઊંચા દરે કરવેરા નાંખે છે ત્યારે ઉત્પાદન ખર્ચમાં અને કિંમતમાં વધારો થાય છે. કારણ કે ઉત્પાદકો કરનો બોજ ભાવવધારા દ્વારા પોતાના ઉપરથી ગ્રાહક ઉપર ખસેડે છે, જે ફુગાવા માટે જવાબદાર બને છે.

(B) આયાતી વસ્તુની કિંમતમાં વધારો : ભારતે ઔધોગિકરણ કરવા પર ભાર મૂક્યો છે તેથી ભારતમાં પેટ્રોલિયમ પેદાશની માંગ વધી છે. એક અંદાજે આપણે 70% પેટ્રોલિયમ પેદાશોની આયાત કરવી પડે છે.

• આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ક્રૂડ ઓઈલના ભાવ વધે તો આયાતો મોંઘી બનતાં દેશમાં પણ પેટ્રોલ- ડીઝલના ભાવ વધે છે. જેથી ઉત્પાદન ખર્ચ અને વાહનવ્યવહાર ખર્ચ વધતાં અન્ય વસ્તુના ભાવ વધે છે. પરિણામે ફુગાવાને વેગ મળે છે.
• પ્રો. કેઈન્સના શબ્દોમાં કોઈ એક વસ્તુનો ભાવવધારો બીજી વસ્તુના ભાવવધારાને ચઢિયાતી રીતે પોષે છે.

(C) અછત : ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં વપરાતા કાચો માલ વીજળી કે અન્ય જરૂરી વસ્તુની કોઈ પણ કારણોસર અછત સર્જાય તો ભાવો વધે છે.

• સંગ્રહખોરો વસ્તુની કૃત્રિમ અછત સર્જે છે. જો અછત લાંબા ગાળા સુધી રહે તો ફુગાવાને વેગ આપે છે. સમીક્ષા : ફુગાવા માટે ઉપરોક્ત કારણો ઉપરાંત
• દુષ્કાળ કે કુદરતી આપત્તિમાં અનાજનું ઉત્પાદન ન વધતાં ભાવ વધે છે. તેથી જીવનનિર્વાહ ખર્ચ વધે છે. શ્રમિકો વધુ વેતનની માંગણી કરે છે જે ઉત્પાદન ખર્ચ વધારે છે. યુદ્ધ કે તેના ભયે સંરક્ષણ ખર્ચ વધે છે. જેથી ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવો વેગ પકડે છે.

 ફુગાવા માટે ઉપરોક્ત કારણો ઉપરાંત દુષ્કાળ કે કુદરતી આપત્તિમાં અનાજનું ઉત્પાદન ન વધતાં ભાવ વધે છે. તેથી જીવનનિર્વાહ ખર્ચ વધે છે. શ્રમિકો વધુ વેતનની માંગણી કરે છે જે ઉત્પાદન ખર્ચ વધારે છે. યુદ્ધ કે તેના ભયે સંરક્ષણ ખર્ચ વધે છે. જેથી ખર્ચપ્રેરિત ફુગાવો વેગ પકડે છે.