5. ગરીબી

ગરીબી એક માનવસર્જિત સમસ્યા છે. સમાજના જે લોકો પોતાની પાયાની જીવન જરૂરી વસ્તુથી વંચિત રહી જીવન ગુજારે છે તે ગરીબ છે. ગરીબીનો ખ્યાલ પ્રાથમિક જરૂરિયાતો સાથે સંકળાયેલો છે તેથી જે લોકોની આવક એટલી ઓછી છે કે જે પોતાની પ્રાથમિક જરૂરિયાતો સંતોષી શકતા નથી તે ગરીબ છે.

ગરીબીનો અર્થ :

સમાજનો જે વર્ગ પોતાના જીવનની પાયાની જરૂરિયાતોથી વંચિત રહીને પોતાનું જીવન ગુજારતો હોય તેમને ગરીબ કહેવાય અને તેવી સ્થિતિને ગરીબીરેખા દ્વારા નક્કી થયેલા આવક કે ખર્ચની લઘુત્તમ સપાટીથી ઓછી આવક ધરાવનાર કે ખર્ચ કરનાર વર્ગ ગરીબ કહેવાય.

(A) ઐતિહાસિક કારણો

• ઇતિહાસકારોના મતે 17મી સદીમાં અંગ્રેજોનાઆગમન પહેલાં ભારત એક સમૃદ્ધ, સુસંસ્કૃત, શહેરીકૃત અને વ્યાવસાયિક રાષ્ટ્ર હતું. ભારત સુતરાઉ કાપડ, સિલ્ક, મરી મસાલા, તેજાના, ચોખા, હાથશાળની વસ્તુઓ વગેરેની નિકાસ કરતો એક ઔઘોગિક દેશ હતો, પરંતુ ડચ, ફ્રેન્ચ, અંગ્રેજો જેવી વિદેશી પ્રજાના આગમન બાદ તેમની સંસ્થાનવાદી શોષણ નીતિને કારણે ભારતની ખેતી અને ઉધોગોની સ્થિતિ કથળતી ગઈ.
• ભારતમાં ખેતી ક્ષેત્રની નાજુક સ્થિતિ હોવા છતાં બ્રિટિશ શાસને સિંચાઈ માટે મૂડીરોકાણમાં રસ દાખવ્યો નહીં, વળી, વારંવાર પડતા દુષ્કાળો, જમીનદારી પ્રથા, મહાલવારી પ્રથા, સાંથ પ્રથા, વધતું જમીન મહેસૂલ વગેરેને કારણે તથા જમીનદારો, શાહુકારો અને મોટા વેપારીઓ દ્વારા અપાતા ધિરાણ અને વ્યાજના બોજાને કારણે ખેડૂતો અને ખેતી બેહાલ બન્યા પરિણામે ગરીબીમાં વધારો થયો.
• ભારતમાં અંગ્રેજોએ દાખલ કરેલી વેપારનીતિ, કરનીતિ અને ઓધોગિક નીતિ અન્યાયી અને શોષણયુક્ત હતી. પરિણામે ભારતીય નિકાસો ઘટી, ઇંગ્લેન્ડની વસ્તુઓને ભારતનું બજાર મળ્યું. ભારતના ગૃહઉદ્યોગો અને નાના પાયાના ઉદ્યોગો પડી ભાંગ્યા. પરિણામે ભારતમાં બેકારી અને ગરીબી વધવા લાગી.

(B) ગ્રામીણ ગરીબીનાં કારણો :

(i) કુદરતી પરિબળો (કારણો) :

• ભારતમાં મોટા ભાગના લોકો ખેતી પર નિર્ભર છે. ખેતીનો આધાર કુદરતી પરિબળો પર છે. પરંતુ વારંવાર પડતા દુષ્કાળ, વરસાદની અનિશ્ચિતતા, પૂર વગેરેને કારણે ખેતી ક્ષેત્રે ઉત્પાદન તથા આવકો ઓછી અને અનિશ્ચિત રહે છે. પરિણામે ગરીબી વધુ જોવા મળે છે.

(ii) વસ્તીવિષયક પરિબળો :

• ભારતમાં ઝડપી વધતી વસ્તીને કારણે શ્રમના પુરવઠામાં (શ્રમિકોની સંખ્યા) ઝડપી વધારો થયો છે જ્યારે શ્રમની માંગમાં (રોજગારીની તકો) ધીમા દરે વધારો થયો છે. પરિણામે વેતન દરો ઘટતા ગયા. આમ, આવક ઘટતાં ગરીબીમાં વધારો થયો.
• ઉપરાંત ઝડપથી વસ્તી વધતાં માથાદીઠ આવકમાં ખાસ વધારો થયો નહિ પરિણામે લોકોનું જીવનધોરણ નીચું રહેતાં પણ ગરીબીમાં વધારો થયો.

(C) તબીબી સગવડો :

(i) શ્રમિક દીઠ નીચી ખેત ઉત્પાદકતા :

• ભારતમાં કૃષિ ક્ષેત્રે સિંચાઈની સગવડોનો અભાવ, અપૂરતી ટેક્નોલોજી, શિક્ષણ અને તાલીમની ઊણપ, મૂડીરોકાણનો નીચો દર, વસ્તીનું વધુ પડતું ભારણ વગેરેને કારણે શ્રમદીઠ ખેત ઉત્પાદકતા નીચી રહે છે પરિણામે ખેડૂતોની આવકો નીચી રહેતાં ગરીબીનુંપ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે.

(ii) જમીન અને સંપત્તિની અસમાન વહેંચણી :

• ભારતમાં અંગ્રેજ શાસનકાળથી જ જમીનદારી પ્રથાને કારણે જમીનની માલિકી મૂઠીભર જમીનદારોન હાથમાં હતી. આ વર્ગ ખેતી સાથે પ્રત્યક્ષ રીત સંકળાયેલો ન હોવાથી તેઓને ખેતીના વિકાસ માટે મૂડીરોકાણમાં રસ ન હતો.
• બીજી બાજુ ખેતી કરનાર ખેતમજૂરો કે ભાગિયા, ગણોતિયાઓ પાસે પોતાની માલિકીની જમીન ન હોવાથી તેઓને પણ ખેતી ક્ષેત્રે મૂડીરોકાણમાં રસ ન હતો. પરિણામે ખેતી ક્ષેત્રે ખેતઉત્પાદન અને ખેત ઉત્પાદકતા નીચી રહેતાં ગરીબીનું પ્રમાણ ઊંચું જોવા મળ્યું છે.

(iii) નાના અને ગૃહઉધોગોનો અલ્પવિકાસ :

• ભારતમાં ગ્રામ્યક્ષેત્રે નાના અને ગૃહઉદ્યોગો ઉત્પાદન, આવક અને રોજગારીમાં મોટો ફાળો આપે છે, પરંતુ બીજી પંચવર્ષીય યોજના પછી તેની અવગણના થઈ કારણ કે મોટા પાયાના ઉદ્યોગોને વધુ મહત્ત્વ આપ્યું છે.
• ઉપરાંત ખેતી સાથે સંલગ્ન ઉદ્યોગો જેવા કે પશુપાલન, ડેરી ઉદ્યોગ, મત્સ્યપાલન વગેરેનો ઓછો વિકાસ થવાથી બેકારી અને ગરીબીનું પ્રમાણ વધ્યું છે.

(iv) ઝડપી વધતા ભાવો :

•  યુદ્ધનું વાતાવરણ, દુષ્કાળ, નીચું રાષ્ટ્રીય ઉત્પાદન, ઝડપથી વધતી માંગ, ઉત્પાદન ખર્ચમાં થતો વધારો વગેરે કારણોસર ચીજવસ્તુઓ અને સેવાઓ તેમજ ખાદ્ય ચીજોના ભાવોમાં ઝડપથી વધારો થાય છે. જેના પરિણામે ઓછી આવકવાળા વર્ગની ખરીદશક્તિ માં ઘટાડો થાય છે.

(v) બેરોજગારીનું ઊંચું પ્રમાણ :

• ભારતમાં ખેતી વરસાદ પર આધારિત હોવાથી વર્ષમાં એક કે બે જ પાક લેવાય છે. (સઘન ખેતી થતી નથી) આથી ખેતી ક્ષેત્રે મોસમી બેકારી જોવા મળે છે તથા ખેતી પર વસ્તીનું ભારણ વધતાં પ્રચ્છન્ન બેકારી પણ વધે છે.
• ગામડાંઓમાં ખેતીક્ષેત્રે પૂરક ઉદ્યોગોનો ઓછો વિકાસ, નિરક્ષરતા, શ્રમની ઓછી ગતિશીલતા વગેરેને કારણે બેરોજગારીનું પ્રમાણ ઘણું જ ઊંચું જોવા મળે છે. પરિણામે ગરીબીનું પ્રમાણ પણ ઊંચું રહે છે.

(D) સામાજિક કારણો :

(1) શિક્ષણનું નીચું સ્તર :

ભારતમાં શિક્ષણ, તાલીમ અને કૌશલ્યના નીચા સ્તરને કારણે કૃષિક્ષેત્રે નવી ટેકનોલોજી, નવી ખેતપદ્ધતિઓ, સંશોધનો, ખેત ઉત્પાદનના વેચાણ માટે બજારોના લાભ પ્રાપ્ત થતા નથી પરિણામે ખેતી ક્ષેત્રે હેક્ટરદીઠ તથા શ્રમદીઠ ઉત્પાદકતા નીચી રહે છે જેથી ખેડૂતોની આવક પણ નીચી રહે છે. પરિણામે ગરીબી વધે છે.

• ઉપરાંત ગામડાંઓમાં ખેતી સિવાયની રોજગારીની તકો ઓછી મળે છે તેથી પણ ગરીબી વધુ જોવા મળે છે.

(ii) સ્ત્રી-પુરુષ અસમાનતા (લૈંગિક અસમાનતા) :

• ભારતમાં સ્ત્રીઓમાં શિક્ષણનું નીચું (ઓછું) પ્રમાણ, આર્થિક ક્ષેત્રે કામકાજની ઓછી તકો, સ્ત્રીઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષા, સ્ત્રીઓમાં કુપોષણનું વધુ પ્રમાણ, શારીરિક નબળાઈ, ઊંચો માતા મૃત્યુદર, સ્ત્રીઓનું નબળું સ્વાસ્થ્ય, સ્ત્રીઓના કામકાજમાં વેતનદર નીચા વગેરેને કારણે કુટુંબની આવક નીચી પરિણામે ગરીબીનું પ્રમાણ ઊંચું રહે છે.

(E) અન્ય કારણો :

(1) યુદ્ધ

• આઝાદી પછી ભારતે ચીન અને પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધનો સામનો કરવો પડયો. હાલમાં પણ વારંવાર આતંકવાદી હુમલાને લીધે શસ્ત્ર-સરંજામના ઉત્પાદન અને આયાત પાછળ ખર્ચ વધ્યો છે તેથી વિકાસલક્ષી ખર્ચમાં કાપ મૂકવો પડ્યો છે. લોકો પણ જીવન- જરૂરી વસ્તુઓની સંગ્રહખોરી કરે છે પરિણામે ભાવો વધતાં જીવનધોરણ ઘટે છે પરિણામે ગરીબી વધે છે.

(4) સંરક્ષણ ખર્ચમાં વધારો :સંરક્ષણ ખર્ચમાં વધારો :

• ભારતે સંરક્ષણ વ્યવસ્થા મજબૂત બનાવવા આધુનિક મિસાઇલો, લડાકુ વિમાનો, ટેન્કો વગેરેની ખરીદી પાછળ વધુ સંરક્ષણ ખર્ચ કરવો પડે છે. આ ખર્ચ બિનવિકાસલક્ષી ખર્ચ છે. પરિણામે આર્થિક વિકાસ માટેના ખર્ચમાં કાપ મૂકવો પડે છે પરિણામે વિકાસદર નીચો રહેતાં ગરીબી વધે છે.

(iii) ખામીયુક્ત નીતિઓ :

• ભારતે ઝડપી આર્થિક વિકાસ કરવા અમલમાં મૂકેલી નીતિઓ ગરીબી નિવારવાની દૃષ્ટિએ અયોગ્ય પુરવાર થઈ છે.
• દા. ત., મોટા પાયાના ઉદ્યોગોને વધુ મહત્ત્વ આપતાં અનાજ અને વપરાશી વસ્તુઓનું પૂરતું ઉત્પાદન વધવા દીધું નથી. પરિણામે ફુગાવો અને ગરીબી વધ્યાં છે.
•  ખેતી અને નાના-ગૃહ ઉદ્યોગોની અવગણના કરી છે. વારંવાર બદલાતી સરકારોને લીધે બેકારી અને
• ગરીબી નિવારવા ઘડવામાં આવેલી યોજનામાં સાતત્ય અને સંકલન જોવા મળતું નથી.
• સામાજિક કલ્યાણ ઉપર પૂરતું ધ્યાન અપાયું નથી પરિણામે ગરીબીનું પ્રમાણ વધુ છે.
• ભારતમાં ગરીબી ઘટાડવાના ઉપાયો ચર્ચો. અથવા ભારતમાં ગરીબી નિવારવા લેવાયેલાં પગલાં સમજાવો.